اهدافي که يک کتابخانه تخصصي دنبال مي‌کند عبارتند از:
1. کمک به ارتقاي فعاليت‌هاي پژوهشي، آموزشي، فرهنگي، و توليدي سازمان مادر از طريق تامين نيازهاي اطلاعاتي کاربران با بکارگيري شيوه‌هاي نوين کتابداري و اطلاع‌رساني
2. کمک به ارتقاي دانش تخصصي کاربران کتابخانه و کارکنان سازمان مادر با استفاده از فناوری‌های پيشرفته‌ی اطلاعاتي (تعاونی، 1381: 55)
وظایف گوناگونی برای کتابخانه‌های تخصصی در نظر گرفته شده است. از آن جمله است:
بررسي و ارزشيابي نشريات جاري، ارزشيابي تحقيقات انجام شده و فعاليت‌هاي مقامات مخصوص؛ سازمان دادن اطلاعات چاپي و غير چاپي مربوطه؛ جمع کردن نشريات و اطلاعات از داخل و خارج کتابخانه و انتشار اين اطلاعات که اغلب به صورت چکيده، يادداشت و يا فهرست مندرجات نشريات و غيره است (سلطاني و راستين، 1379: 334-335).
شیرین تعاونی در کتاب استانداردهای کتابخانه‌های تخصصی ایران، وظایفی برای کتابخانه‌های تخصصی متصور شده است:
1. گردآوری و سازماندهی مجموعه‌ای غنی از منابع اطلاعاتی مرکب از کتب، نشریات ادواری، رسانه‌های دیداری و شنیداری، رسانه‌های الکترونیکی، پایان‌نامه‌ها، گزارش‌ها، و سایر مواد و منابع مورد نیاز برنامه‌های پژوهشی یا آموزشی سازمان مادر
2. گردآوری و سازماندهی مجموعه‌ای از منابع مرجع و کتابشناختی عمومی و تخصصی
3. گردآوری و سازماندهی انتشارات سازمان مادر
4. تهیه‌ی راهنماها و جزوه‌هایی به منظور آگاه کردن کاربران از منابع و خدمات کتابخانه
5. سازماندهی موثر مجموعه به منظور افزایش میزان دسترسی به آن
6. فراهم آوردن امکانات و تسهیلات فیزیکی کافی و مناسب برای استفاده از منابع در داخل کتابخانه
7. آموزش کاربران در استفاده از کتابخانه و منابع
8. تدارک خدمات مرجع و امانت بین کتابخانه‌ای
9. ارائه‌ی خدمات آگاهی رسانی جاری از طریق تولید کتابشناسی‌ها، نمایه‌نامه‌ها، و چکیده‌نامه‌ها و همچنین اشاعه‌ی گزینشی اطلاعات و جستجو در پایگاه‌های اطلاعاتی مورد نیاز
10. کوشش در جهت تبدیل کردن کاربران بالقوه به بالفعل از طریق تبلیغ خدمات کتابخانه و ارائه‌ی خدمات کارآمد
11. ماشینی کردن خدمات کتابخانه و استفاده از بانک‌های اطلاعاتی موجود
12. نگهداری تجهیزات، وسایل، و مواد دیداری و شنیداری و تولید و تکثیر این گونه مواد در زمینه‌های فعالیت سازمان مادر
13. تدوین خط مشی و آیین‌نامه‌های لازم در ارتباط با خدمات و فعالیت‌های کتابخانه و تهیه‌ی برنامه‌های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت
14. استخدام و به‌کارگیری نیروهای ماهر و متخصص و تلاش برای رشد و ارتقای سطح علمی کارکنان کتابخانه
15. مبادله‌ی منابع و مدارک علمی – تخصصی با مراکز و موسسات داخلی و خارجی
16. مشارکت و همکاری در تشکیل شبکه‌های اطلاع‌رسانی تخصصی
17. مشارکت در برگزاری نمایشگاه‌ها، سمینارها، مجالس سخنرانی و…
18. گردآوری و تجزیه و تحلیل آمار فعالیت‌های کتابخانه و گزارش آن به مقام مافوق (تعاونی، 1381: 55-56).
2-2-4 جامعه‌ی استفاده‌کننده از کتابخانه‌هاي تخصصي
عمده‌ترین استفاده‌کنندگان کتابخانه‌های تخصصی مدیران، کارشناسان، محققان و کارمندان سازمان مادر هستند. هر سازمانی، استفاده‌کنندگان گوناگون، با سطح دانش متفاوت دارد. هر يک از استفاده‌کنندگان بالقوه، به فراخور سطح دانشی که دارند و اطلاعاتی که می‌خواهند تولید کنند، نيازهاي اطلاعاتي مختلفي دارند (گیلوری، 1378: 6-7).
شناخت جامعه‌ی استفاده‌کننده از کتابخانه از اهمیت زیادی برخوردار است و نقش قابل توجهی در شناخت نیازهای اطلاعاتی آنها دارد. بنابراین کتابدار و اطلاع‌رسان کتابخانه‌ی تخصصی وظیفه دارد همواره در راستای شناسایی جامعه‌ی استفاده‌کننده بکوشد. شناخت استفاده‌کنندگان به روش‌های گوناگونی قابل دستیابی است.
برای شناخت استفاده‌کننده اولین گام، شناخت زمینه‌ی فعاليت سازمان مادر است. زمینه‌ی فعالیت سازمان را می‌توان با مراجعه به راهنماي دوره‌هاي آموزشي و توليدي داخلي، شناسايي کارکنان، شرکت در دوره‌هاي آموزشي در موضوعات مرتبط، مطالعه کتاب‌هاي درسي پايه در موضوعات اصلي سازمان، مطالعه خبرنامه‌ی داخلي، مطالعه اسناد طرح و برنامه‌اي و مجلات تخصصي مرتبط شناخت (گیلوری،1378: 8).
کتابدار و اطلاع‌رسان باید افراد سرشناس سازمان درخواست‌کننده‌ي خدمات را شناسايي کند. اين امر با تهيه‌ی نام واحدها و مشخصات کارکنان از بخش نيروي انساني ميسر است. همچنین تهيه‌ی نمودار سازماني نيز مفيد خواهد بود (گیلوری، 1378: 8).
بسیاری از استفاده‌کنندگان نيازهاي اطلاعاتي خود را به خوبی بیان نمی‌کنند. بنابراين، ممکن است کتابدار و اطلاع‌رسان با صحبت درباره‌ي شغل استفاده‌کنندگان و اين که اخيراً اطلاعات ضروري براي انجام تحقیق را از کجا آورده‌اند، آنها را وادار به بیان نیاز اطلاعاتی خود کند. همچنين اين امر فرصتي فراهم مي‌آورد تا کتابدار و اطلاع‌رسان بتواند انواع خدمات اشاعه‌ی اطلاعات را برای استفاده‌کننده شرح دهد و او را از خدمات کتابخانه آگاه کند (گیلوری،1378: 9-10).
نکته‌ی مهمی که در پاسخگویی به نیازها
ی اطلاعاتی استفاده‌کنندگان همواره باید مورد توجه قرار گیرد این است که استفاده‌کنندگان یک کتابخانه‌ی تخصصی اغلب پژوهشگران یا مدیرانی هستند که وقتشان ارزشمند است و باید از اتلاف وقت آنها جلوگیری کرد (مختاری معمار، 1374: 115). رسالت هر نظام اطلاعاتي –به ویژه کتابخانه تخصصی- سرعت بخشيدن به امر بهره‌گيري استفاده‌کنندگان بالقوه از اطلاعات موجود در مجموعه‌ي نظام است. نظام، اطلاعات را براي رفع نياز کساني برمي‌گزيند که مي‌توانند از آن استفاده کنند بنابراین رابطه‌ي بين استفاده‌کننده و نظام بايد رابطه‌اي پويا باشد. در نتیجه نظام برای برآورده کردن نیاز استفاده‌کنندگان تلاش می‌کند (آترتون؛ حریری، 1373: 257-258).
2-2-4-1 انواع استفاده‌کنندگان
یکی از راه‌های شناخت هر چه بهتر و دقیق‌تر هر گروه یا جامعه‌ای تقسیم‌بندی آنهاست. برای شناخت بهتر استفاده‌کنندگان نیز بهتر است آنها را به دسته‌ها و گروه‌های متفاوتی تقسیم کرد. این کار کمک می‌کند تا جزئیات هر گروه بیشتر مورد بررسی و دقت قرار گیرد. استفاده‌کنندگان کتابخانه‌های تخصصی را می‌توان به صورت‌های مختلف گروه‌بندی کرد. اما مهمترین شکل گروه‌بندی آنها براساس نوع فعاليتی که دارند و جایگاه سازمانی آنهاست. استفاده‌کنندگان کتابخانه‌های تخصصی را بر این اساس مي‌توان به سه گروه مهم تقسيم کرد:
1. محققان علوم پايه و علوم عملي
2. کاردانان و تکنسين‌هايي که در زمينه‌هاي مختلف فناوری و صنعت مشغول فعاليت‌هاي توسعه‌اي يا اجرايي هستند
3. مديران، برنامه‌ريزان و ساير افراد تصميم‌گيرنده که دست‌اندرکار هماهنگ کردن فعاليت‌هاي توسعه در زمينه‌هاي علوم و فناوری در سطوح محلي، ملي يا بين‌المللي در بخش‌هاي عمومي و خصوصي هستند (آترتون؛ حریری، 1373: 259-260).
اصلی‌ترین تاثیری که شناخت استفاده‌کنندگان بر کار کتابداران و اطلاع‌رسانان دارد کمک به تعیین نیازهای اطلاعاتی استفاده‌کنندگان است. تا کنون تلاش‌های بسیاری برای تعیین نيازهاي اطلاعاتي متخصصان در سازمان‌های مختلف و میزان و چگونگی استفاده آنان از اطلاعات علمي، به وسيله‌ي روش‌هاي پژوهش جامعه‌شناختي صورت گرفته است. رایج‌ترین روش‌هاي پژوهش جامعه‌شناختي در این حوزه عبارتند از: پرسشنامه، مصاحبه، مشاهده و غيره. برای این منظور قبل از هر چيز، استفاده‌کنندگان اطلاعات و انواع آنها، رابطه‌ي نياز اطلاعاتيشان با حرفه و شغل آنها، علل نيازشان به اطلاعات، سن، مشخصات، موقعيت حرفه‌اي و يک سلسله خصوصيات ديگر آنها بررسي مي‌شود و نتایج تحلیل و تفسیر می‌شود. بدیهی است که نتایج چنین پژوهشی به کتابداران و اطلاع‌رسانان کمک می‌کند استفاده‌کنندگان و نیازهای اطلاعاتی آنها را بهتر بشناسند.
البته این روش‌ها برای شناخت کامل استفاده‌کنندگان و کاربرانشان کافی نیست. کتابداران و اطلاع‌رسانان برای جبران این کمبود بهتر است از ترکیبی از روش‌های پژوهشی بالا استفاده کنند و به جزئیات دیگری نیز توجه داشته باشند. برای نمونه در اکثر سازمان‌ها مشاهده شده است که بعضي از استفاده‌کنندگان، «دروازه‌بانان»5 همکارانشان در سازمان مربوط هستند، بدين معني که اطلاعات مناسب را به کساني انتقال مي‌دهند که معمولاً ممکن است خود به دنبال آن نروند. کتابداران و اطلاع‌رسانان بايد به اين پديده‌ي دروازه‌بان در گروه‌ها بيشتر توجه کنند و براي نيازهاي دروازه‌بانان اولويت قائل شوند (آترتون؛ حریری، 1373: 260-261).
2-2-4-2 اطلاعات و استفاده‌کنندگان
رابطه‌ی استفاده‌کنندگان و اطلاعات را از ابعاد مختلف می‌توان بررسی کرد. اطلاعات چه اهمیتی برای استفاده‌کنندگان دارد؛ آنها چه وقت و چرا به اطلاعات نیاز پیدا می‌کنند؛ استفاده‌کنندگان چه اطلاعاتی را به کار می‌برند؛ چگونه به اطلاعات مورد نیاز خود دست می‌یابند؛ و در دستیابی به اطلاعات با چه موانعی روبه‌رو هستند. در ادامه به طور مختصر به هر یک از این ابعاد می‌پردازیم:
الف) اهمیت اطلاعات
نيازمندان به اطلاعات از کساني که عملاً از آن استفاده مي‌کنند، بيشترند. از اين‌رو، ابتدا باید در مورد اطلاعات و ارزش آن آگاهی ایجاد کرد و سپس امکان دسترسي به آن را افزود.
برای ایجاد توسعه در هر زمینه‌ای به دانش نيازمندیم، و دانش مورد نیاز برای توسعه از پژوهش حاصل مي‌شود. براي دستیابی به دانش جدید استفاده از دانش قديمي ضروري است، زیرا هر دانشی بر پایه‌ی دانش‌های قبلی استوار می‌شود و آنها را تکمیل می‌کند و زمینه را برای دانش‌های جدید فراهم می‌آورد. دانش قديمي در صورتي مي‌تواند براي کشف دانش جدید مورد استفاده قرار گيرد که سازماندهی شده و در دسترس باشد. کتابداران، اطلاع‌رسانان و طراحان نظام‌هاي اطلاعاتي موظفند دانش مکتوب را براي استفاده در آينده سازماندهي کنند و در دسترس پژوهشگران قرار دهند (دیانی، 1379: 23).
فراهم آوردن اطلاعات، به ویژه اطلاعات علمی و فنی برای رشد و توسعه‌ی کشورها اهمیت بسیاری دارد. همچنین برای استفاده‌ی بهینه از این اطلاعات، بهتر است در راستای تقویت نظام‌های ملی اطلاعاتی گام برداشت. تقويت نظام‌هاي ملي اطلاعاتي، موجب دستیابی بهتر استفاده‌کنندگان به منابع ملی و خارجی می‌شود. هم‌اکنون در کشورهاي رو به رشد، خدمات اطلاعاتي که در خدمت منافع موسسات کوچک و متوسط هستند، کارايي خود را به اثبات رسانده‌اند. مثلاً بين سال‌هاي 1960 تا 1970، فعاليت موسسه ت
حقيقات لاستيک در مالزي منجر به افزايش 100 درصد محصول در مالزي، و فعاليت موسسه بين‌المللي تحقيقات برنج در فيليپين منجر به افزايش 30 درصد محصول برنج در فيليپين شد. در حالي که در طول همان دهه، آهنگ رشد کشورهاي مشابه در منطقه که همان نظام‌هاي فرعي اطلاعاتي را هم نداشتند بسيار کند بوده است (آترتون؛ آقابخشی، 1373: 21-22).
برخي مزاياي حاصل از فراهم آوردن هر چه بيشتر اطلاعات علمي و فني را مي‌توان اینگونه برشمرد:
1. توسعه‌ي توان کشورها در بهره‌مندي از دانش موجود و اطلاع از چگونگي تحصيل آن از جاي ديگر
2. توازن و تنظيم تلاش‌هاي تحقيق و توسعه‌ي کشورها در پرتو دانش موجود
3. مباني گسترده‌تر دانش براي حل مشکلات
4. راه‌حل‌هاي متعدد و وسايل جديد براي رفع مشکلات فني و امکان تقليل مشکلات آينده
5. توسعه‌ي کارايي و سودمندي فعاليت‌هاي فني در بخش‌هاي توليدي و خدمات
6. امکان تصميم‌گيري بهتر در تمامي بخش‌ها و سطوح مسئوليت‌ها (آترتون؛ آقابخشی، 1373: 20-21).
تقویت نظام‌های ملی اطلاعاتی علاوه بر مزایای بالا، مزیت‌های دیگری نیز دارد. مانند افزایش سرعت بازیابی اطلاعات، و رهاسازی کشور از وابستگی مفرط به فناوری خارجی. در واقع کشورهاي رو به رشد نيازمند نظام‌هاي اطلاعات علمي و فني خاص]]>
منابع مقاله درباره کتابداران، نیازهای اطلاعاتی، موسسات کوچک و متوسط، کتابخانه تخصصی
