البته چنین قطعه موسیقی بلامانع است زیرا اصلاً غناء به حساب نمی‌آید تا مشمول کم حرمت گردد.
اما طبق مبنای مشهور، این دلیل انصراف، قانع کننده نیست برای اینکه وقتی روایات می‌گویند غناء حرام است، این عنوان اصالت دارد یعنی احادیث مربوطه، حرمت را روی خود غناء برده‌اند به عبارت دیگر غناء به خاطر خود غناء حرام گشته، نه به جهت عوارض و مقارنات آن.
بند دوم: روایاتی که موید صوت زیباست
در جوامع روایی (هم از شیعه و سنی) روایات بسیاری راجع به تحسین و تمجید صدای زیبا و قشنگ داریم که ضمناً در آنها موکداً توصیه شده که قرآن را با صدای خوش بخوانید از جمله:
۱- عبدالله بن مسکان از امام صادق(ع) نقل می‌کند که حضرت فرمود: که پیامبر(ص) فرمودند: ان من اجمل الجمال شعرالحسن و نغمه الصوت الحسن۱۷۳ “از زیباترین زیبایها، موی خوب و نغمه و صوت خوب است
۲- شخصی از امام صادق(ع) نقل کرد که حضرت فرمود: خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نفرموده جزاینکه خوش آواز باشد “مابعث الله عزوجل نبیا الاحسن الصوت۱۷۴
۳- عبدالله سنان از امام صادق(ع) نقل می‌کند که رسول خدا(ص) فرمود “لکل مثنی حلیه و حلیه القرآن الصوت الحسن۱۷۵هر چیزی زینتی دارد و زینت قرآن آواز خوش است”
۴- پیامبر(ص) فرمود: “و رجع بالقرآن صوتک فان الله یحب الصوت الحسن”۱۷۶
در قرائت قرآن با صوتت ترجیع کن، که خداوند صوت خوب را دوست دارد. ترجیع صوت همان غلت دادن صداست که اصلاً آن را “چه چه” می‌گویند و ضمناً از این حدیث شریف فهمیده می‌شود که ترجیع کردن، موجب زینت صدا می‌شود پس اگر گفته شود. ترجیع صوت بتنهایی غناء نیست به خاطر همین است که تزئین صدا محسوب می‌شود و زینت ممدوح است مگر آنجا که باعث مفسده‌ای شود مثلاً در یک آواز لهوی ترجیع انجام گیرد.
۵- رسول اکرم (ص) فرمود:”حسنوا القرآن با صواتکم فان الصوت الحسن یزید القران حسنا۱۷۷
۶- از رسول خدا (ص) نقل شده که فرمود:”زینوالقرآن با صواتکم”۱۷۸ قرآن را به وسیله صوتهایتان زینت دهید.
۷- امام صادق (ع) فرمود: علی بن الحسین(ع) خوش آواز ترین مردم در خواندن قرآن بود و سقاها که می‌گذشتند به خانه‌اش می‌ایستادند و قرآن خواندن او را گوش می‌دادند، و حضرت باقر(ع) نیز خوش آواز ترین مردمان بود۱۷۹
۸- در حدیث آمده که حضرت داود(ع) در نوحه کردن بر نفس خود و در خواندن زبور خوش آواز بود تا حدی که آدمیان و پریان و مرغان و وحشیان برای شنیدن آواز او فراهم می‌آمدند. ۱۸۰
نتیجه: حال از این روایات استفاده می‌شود که غناء ذاتاً حلال است و این مقارنات حرامند که آن را حرام می‌گردانند.
مرحوم محقق سبزواری در “کفایه” می‌گوید: روایات بسیاری دلالت برجواز غناء در قرآن دارند، بلکه بعضی از روایات غناء در قرآن را مستحب هم می‌شمارند. البته مبنی براینکه این روایات دلالت براستحباب صوت خوب و قشنگ و “چه چه” دارد در قران داشته باشند. ظاهر بنابر آنچه که از کلام اهل لغت و غیر آنها استفاده می‌شود، این است که هیچکدام از خصوصیات صوتی مذکور بدون غناء یافت نمی‌شود.۱۸۱
بند سوم: جواز غناء در اعیاد و ایام فرح
سیدحمیری در “قرب الاسناد” از علی بن جعفر، از برادرش موسی بن جعفر(ع) نقل می‌کند که گفت از امام کاظم (ع) راجع به غنا در عید فطر و قربان و ایام فرح پرسیدم حضرت فرمودند:”لاباس به مالم یعص به”۱۸۲”عیبی ندارد مادامیکه با غناء معصیت نشود”
وجه استدلال :
ظاهر اینکه حضرت فرمود:”مادامیکه با غناء معصیت نشود” این است که غناء موجب معصیت نشود و یا مقدمه برای حضور گناهان دیگر نگردد “باء” آیا به معنای معیت است یعنی مقارناتش حرام نباشد، یا به معنای سببیت است، یعنی بوسله غناء معصیت نشود؟ اگر “باء” به معنی معیت باشد روشن است که دلیل برمطلوب محسوب می‌شود.
و اگر به معنی سببیت باشد باز هم دلیل بر مطلوب است، زیرا معلوم می‌شود غناء بردو قسم است: غنایی که بوسیله آن معصیت می‌شود و غنایی که بوسیله آن معصیت نمی‌شود.
بنابراین خود غنا ذاتاً حرام نیست و به نظر می‌رسد که اشاره به محتوای آواز باشد یعنی غنایی که محتوایش اباطیل واراجیف است حرام می‌باشد.
ملاحظه: این روایت نیز به جفت “حکم الخیاط” که در سلسله سند قرار دارد، ضعیف است.
نتیجه: مرحوم فیض و دیگران از این روایت اینگونه برداشت کرده‌اند که اصل موسیقی آوازی، اشکال شرعی ندارد.
یعنی اگر زن خواننده‌ای در عروسیها زنانه آواز بخواند و مرد تا محرمی هم صدای او را نشنود در این صورت چنین آوازی خواندن و شنیدن آن واجرت گرفتنش جایز و بلامانع است.
بند چهارم: جواز غناء در عروسیها
روایتی است که ابن بصیر به ۳ صورت نقل شده است.
۱- از ابی بصیر نقل شده که گفت از امام صادق (ع) درباره اجرت زنهای خواننده که عروسیها را همراهی می کنند پرسیدم چطور است؟ حضرت فرمود:
“أجر المغنیه التی تزف العرایس یس به بأس لیست بالتی یدخل علیها الرجال”
اجرت زن خواننده ای که عروسیها را همراهی می کند عیبی ندارد، زیرا از خوانندگانی نیست که مردهای نامحرم بر او داخل بشوند.۱۸۳
(این روایت هم از نظر سند و از نظر دلالت تمام است)
۲- علی بن أبی حمزه از أبی بصیر نقل می‌کند که گفت از امام صادق (ع) در مورد کسب زنهای خواننده پرسیدم، حضرت فرمود:
التی یدخل علیها الرجال حرام و التی تدعی إلی الأعراص لا بأس به(لیس به بأس) و هو قول الله عزوجل:
“و من الناس من یشتری لهو الحدیث لیضل عن سبیل الله. کسب زنهای خواننده‌ای که مردها (نامحرم) بر آنها داخل می‌شوند حرام است و کسب آن زنهای خواننده‌ای که به عروسیها دعوت می شوند عیبی نداردو این قول خدای عزوجل است که می فرماید [بعضی از مردم گفتار بازیچه می خرند تا بدون علم مردم را از راه خدا گمراه کنند]۱۸۴
۳- حکم الخیاط از ابی بصیر نقل می کند که گفت امام صادق (ع) فرمود:
“المغنیه التی تزف العرایس لا بأس بکسبها”
برای زن خواننده ای که در مراسم عروسی آواز می خواند پول گرفتن اشکالی ندارد.۱۸۵
بند پنجم: صوت زیبا در قرائت قرآن
مردی از امام سجاد (ع) درباره خریدن کنیزی که صوت خوبی داشت پرسید، حضرت فرمود:
ما علیک لو اشتریتها فذکرتک الجنه یعنی بقرائه القرآن و الزهد و الفضائل التی لیست بغناء فأما الغناء فمحظور:
“اگر آن کنیز را بخری که با قرائت قرآن و خواندن اخبار مربوط به زهد و فضائلی که غناء به شمار نمی‌آیند بهشت را به یاد بیاندازد عیبی ندارد و اما غناء ممنوع است.۱۸۶
این روایت هم از حیث سند اشکال دارد و هم از نظر دلالت از نظر سند “مرسله” است و غیر معتبر، و از نظر دلالت، ظاهر راجع به صوت زیباست، نه غناء البته طبق مبنایی که ما برگزیدیم غنا را هم از مقوله صوت می‌دانیم و هم از مقوله کلام، دلالت برعدم حرمت موسیقی آوازی دارد، زیرا حضرت یا می‌خواهد بفرماید که چون متن آواز آیات و روایات و مضامین بلند عرفانی و معنوی است، به خاطر همین که اینها غناء محسوب نمی‌شوند، فلذا شنیدنش اشکال ندارد و یا می‌خواهد بفرماید که اگر اینها را با صوت زیبایی که از لحاظ آهنگ، آهنگ لهوی و غنایی نباشد برایت بخواند مانع ندارد در هر حال چه حضرت نظر به آهنگ صدا داشته باشد و چه به گفتار و محتوا، دلیل بر مطلوب ماست.
بند ششم: روایاتی که دلالت بر جواز “حداء” دارند
یکی دیگر از مواردی که مشهور فقهاء از حکم حرمت غناء استثناء کرده اند “حداء” است.
حداء (بالضم مثل دعاء) یعنی “صوتی که در سیر دادن شتر ترجیع می شود”
به عبارت دیگر سرود و آوازی که ساربانان در صحرا برای اشترانشان می خوانند تا با سرعت بیشتری طی طریق کنند.۱۸۷
محقق سبزواری در کتاب “کفایه” گفته است که در مشهور فقها حداء را استثناء کرده اند. کفایه الاحکام- کتاب التجاره- المقصد الثانی صاحب مفتاح الکرامه در شهرت آن تأمل و درنگ کرده.۱۸۸
و صاحب جواهر به عدم شهرت آن جزم پیدا کرده۱۸۹
امام خمینی مدعی آن شده که: انصافاً شهرت قابل اعتمادی ثابت نشده است.۱۹۰
محقق در شرایع باب شهادات و محقق کرکی در جامعه المقاصد و مرحوم نراقی در مستند الشیعه و شهید ثانی در مسالک الافهام و روضه و مقدس اردبیلی در شرح ارشاد و سید جواد حسینی عاملی در مفتاح الکرامه و ابن قدامه (حنبلی) در المقنی تصریح کردهاند که غناء در حداء از حکم حرمت استثناء شده است.۱۹۱
با توجه به تحقیقات “حداء” اساساً از مفهوم غناء خارج بوده و به اصطلاح خروج موضوعی دارد، دیگر نوبت به استثناء شدن آن نمی رسد.
حداء نوعی موسیقی آوازی است که فاقد مظاهر لهو و لعب و هر گونه مضرّات و مفاسد اخلاقی می‌باشد.
به علاوه منافعی هم در پی دارد به خاطر اینکه موجب تسریع حمل کالا و مسافر می شود. خاصه آن زمانها که وسیله نقلیه باری و مسافری در شبه جزیره عربستان شتر بوده و تمام دلخوشی عرب را شتر، شعر و شمشیر تشکیل می داده است.
روایاتی که برجواز”نوحه گری” دارند
نیاحه که در لغت به معنی نوحه سرائی و یا شیون و زاری بر میت آمده گفته اند نوعی غناء محسوب می شود که روایات بدان اجازه داده شده است.
۱- سماعه نقل می کند که از امام صادق (ع) درباره کسب زن خواننده و نیز نوحه گر پرسیدم، حضرت آنرا مکروه دانست.۱۹۲
۲- شیخ صدوق در “من لا یحضر” باب تعزیه نقل می کند که امام صادق (ع) فرمود:
“لا بأس بکسب النائحه اذا قالت صدقا”۱۹۳
کسب زن نوحه گر زمانی که راست بگوید و با حرفهای باطل و دروغ نوحه سرائی نکند اشکالی ندارد. اگر ما قائل شویم، غناء موسیقی لهوی است که شانیت ایجاد طرب را دارد و طرب را طبق تعریف “لغویین” خفت و سبکی ناشی از شدت سرور و یا حزن بدانیم، در اینصورت “نیاحه” را می‌توان داخل در غناء دانست، اما اگر نپذیریم که حزن و اندوه باعث طرب می‌شود، با این حساب چون “نیاحه” جنبه لهویت و خوشگذرانی ندارد، از اینرو موضوعاً “غناء” محسوب نمی‌شود.
البته نباید پنداشت که همه آهنگها صرفا سرور آورند، بسیاری از آهنگها انسان را در غم و اندوهی عمیق فرو می‌برند و حتی به گریه می‌اندازند.
چنانچه‌ غالب موسیقی‌های متداول ایرانی این چنین هستند، پس موسیقی هم می‌تواند اشک شادی که از نظر حرارتی خنک است از چشم انسان جاری نماید و هم می‌تواند سرشک عزا وماتم که گرم است، سرازیر سازد.
نتیجه
در رابطه با حلیت موسیقی و غناء به روایاتی استناد شده است از جمله اینکه صوت زیبا و نیکو که کارشناسان معتقدند زیبایی صدا بدون ترجیع، و تناسب نغمه بی‌معناست و روایات وارده درباب استحباب تغنی و تلاوت نیکوی قرآن است تغنی و موسیقی به آهنگهایی می‌گویند که موجد بکاء خشوع و حزن می‌شود نه نغمات لهوی و فسق آلودی که مایع غفلت وروی گردانی از خداوند است و همچنین امر تلاوت قرآن به الحان و نغمات عرب عبارت است از ترجیع و تطریب صوت و]]>